Priroda i resursi

1. GEOGRAFIJA

Azerbejdžan se nalazi na jugoistočnom dijelu Kavkaza, koji se proteže dužinom većom od 800 km između Crnog mora i Kaspijskog jezera. Povoljan geografski položaj, na raskrsnici Evrope i Azije, zemlji omogućava uspostavljanje ekonomskih i kulturnih veza sa svijetom.

Azerbejdžan je okružen planinama koje zauzimaju više od polovine njegove teritorije: na sjeveru se nalazi Veliki Kavkaz sa najvišim vrhom zemlje Bazardjuzju od 4,466m (jugoistočni dio doseže do Azerbejdžana), na jugozapadu je Južni Kavkaz (Zakavkazje), koji se proteže do Jermenije i Gruzije, na granici sa Malim Kavkazom, a na jugu su Tališke planine. Na zapadu, izvan granice Azerbejdžana, Veliki Kavkaz i Mali Kavkaz graniče se saplaninskim masivom Likh (Suram), a na istoku sa  prostranom Kursko-araksinskom nizijom. Ovaj predio oivičen je strmim dolinama i ravnicama. Dakle, površina Azerbejdžana liči na veliki poslužavnik koji je oivičen oštrim planinskim ivicama.

Osim toga, tu se nalaze i četiri izolovane doline: prva se nalazi sjeverno od Velikog Kavkaza (Gusar dolina i Samur-Davachi ravnica), druga se nalazi unutar planinskog masiva Južnog Kavkaza (Arazyani dolina u Nahčivanu), treća se nalazi na poluostrvu Apsheron i proteže se prema moru i četvrta, Lenkoranska nizija, nalazi se u podnožju planine Tališ. Upečatljive površinske karakteristike, zajedno sa jedinstvenim geografskim položajem, duboko utiču na raznolikost i izobilje prirode koja ime sve  osobenosti Kavkaza i Srednje Azije.

Ljeta u nizinama, uglavnom, su duga, suha i topla; zemljište je polupustinjsko, ali slane močvare (tla plavljena morem) mogu se okarakterisati kao pustinjska. Tokom hladnijih mjeseci je kišovito, stoga je poljoprivreda bez navodnjavanja nemoguća. U planinama, stepe i rijetke šume smjenjuju se sa gustim i prolaznim listopadnim šumama.

Na Velikom i Malom Kavkazu mnoge rijeke protiču kroz  planine do  ravnica. Dok se veće rijeke probijaju kroz planine, manje rijeke presušuju, udaljene od izvora, razdvajaju se po nizinama, formirajući  suhe delte. Riječne doline i delte su veoma pogodne za naseljavanje i poljoprivredu.

Glavne suprotnosti u azerbejdžanskoj prirodi dolaze od razlike između vlažnih planina i suhih ravnica.

Površina zemljišta varira od suhih i toplih polupustinja, do snježnih planina i glečera. Geografski položaj i raznolikost reljefa rezultat su jedinstvene prirodne raznolikosti u Azerbejdžanu. Današnja panorama Azerbejdžana, sa svojim visokim planinama, vulkanskim visoravnima, dubokim kanjonima, ravnicama, dolinama i obalama formirala se milionima godina.

Sjeverna granica Azerbejdžana sa Ruskom Federacijom (Dagestan) proteže se duž grebena podijeljenog gorskog lanca  Velikog Kavkaza. Na sjeverozapadu zemlje, granični grebeni okomito se spuštaju u Alazanijsku dolinu. Sa istočne strane Bazardjuzjua - najvišeg vrha Istočnog Kavkaza: obje padine pripadaju Azerbejdžanu. Na glavnom graničnom grebenu, između vrhova Bazardjuzju (4.466m) i Babadaga (3.629m), preovladava visoki planinski reljef.

Ovaj granični domet jednak je krševitom bočnom dometu najvišeg vrha planine Šahdag (4.243 m). Istočno i  jugoistočno od Babaduza, planinski masiv Velikog Kavkaza naglo se spušta i preobražava u planine srednje visine zvane Dyubrar. Na jugoistoku   nastavljaju se uz brda i niske planinama Gobustana, a na istoku, uz doline visoravni poluostrva Apsheron. Na oba ova područja nalaze se aktivni blatni vulkani: unutar Azerbejdžana, osim njegovog sjeverozapadnog dijela koji se proteže do Gruzije.

Srednji planinski kraj Kur razdvaja severozapadni dio Kurske doline u dvije manje doline: na sjeveru Qanix (Alazan) Agrichay (Alazanska dolina) i na jugozapadu Ganja-Kazakh. Kur-Araz visoravan, koja kao i Kaspijska leži potpuno ispod morskog nivoa, omeđena je brdima i okomitim ravnicama.

Nizija Kur-Araz na zapadu je okružena ravnicama Karabaha i Mila u podnožju Malog Kavkaza, i širvanskom ravnicom u podnožju Velikog Kavkaza. Obale rijeka Araz i Kur zapravo su milske i muganske ravnice koje se protežu prema Iranu. Ravnica Salyan i jugoistočni Širvan protežu se do ušća rijeke Kur.

Nedaleko od kaspijske obale iz mora nastaju dva arhipelaga otočnih blatnih vulkana: abšeronski arhipelag u blizini poluotoka Abšeron, i arhipelag Baku u blizini obala Gobustana i Kru-Araz nizije. Jugoistok Malog Kavkaza nalazi se u okviru granica Azerbejdžana. To područje čini nekoliko visoravni sa preko 2000-3000 m visine, i niz srednjih i niskih visoravni.

Dolina rijeke Terter dijeli azerbejdžanski dio Malog Kavkaza na dva dijela: sjeverozapadni i jugoistočni. Prvi je okružen sa dva planinska vrha – Šah planina sa vrhom Ginaldag (3.367 m) i Murov planina sa vrhom Gyamish (3.725 m).

Obje padine Murovdaga pripadaju Azerbejdžanu, a granica između Azerbejdžana i Jermenije prostire se duž planinskog lanca Šah planine. Na jugoistoku Malog Kavkaza uzdiže se lanac Karabaha sa vrhom Boyuk Kir (2.725 m). Uzdiže se iznad ravnice Karabah i okolina Kankandija. Na jugu planine se smijenjuju preko gejanskih   stepa do brdskih dolina Araza. Unutrašnjost planinskog masiva Južnog Kavkaza  proteže se mnogo dalje do teritorije Gruzije i Jermenije, i sa tek dva mala kraja u Azerbejdžan. Na istoku ove izbočine nalazi se vulkanski brdski predio Karabaha, koji je prekriven nanosima i nizom mladih, ali ugašenih vulkana.

Neki viši planinski vrhovi su na visini od preko 3.000 m (Ishikhli 3.552 m), iako je uobičajena visina 1.500-2.500 m. Na teritoriji Nahčivana  Zangazur i Daralayaz drže krajnji domet planinskog kraja.

Najviši domet Zangazura ima planina Kaputjukh (3.904 m), najviša nevulkanska tačka planinskog masiva Južnog Kavkaza. Kroz južno podnožje gorskog lanca Zangazur protiče Araz. Tališke planine su srednje visine. Njavišu tačku taliških planina ima planina Kyumyurkey (2.477m). Daleko na sjeveroistoku, padine ovih planina nalaze se u Azerbejdžanu. Doline i udubljena područja podijelila su ove padine u tri paralelna lanca. Glavna kosina niz koju teče voda pravi granicu između Azerbejdžana i Irana, tako da tališke padine u potpunosti leže u Iranu.

Neke od azerbejdžanskih rijeka ulijevaju se u rijeku Kur,  druge se, pak prvo ulijevaju  u Araz, najveću pritoku rijeke Kur, ostale rijeke ulijevaju se direktno u Kaspijsko more. Godišnji protok ovih rijeka procijenjuje se na 7,78 milijardi kubnih metara. Raspodjela riječne mreže preko teritorije nije ujednačena. Rijeke u ravnicama mehkog tla, koja propuštaju vodu, su rijetke, međutim, u planinama se broj rijeka povećava zbog obilnih padavina i reljefa.  Riječna mreža je dobro razvijena na visinama od 1.000 do 2.500 m. Inače, 1 kvadratni kilometar ima protok od 90.000 kubika.

Najveća rijeka u Azerbejdžanu je  rijeka Kur,  dužine 1.515 km (900 km unutar Azerbejdžana). Rijeka Araz, na svom 236. kilometru od ušća,  ulijeva se u rijeku Kur. Rijeka Kur formira riječnu deltu na svom ušću, sa dužinom od 15 km. Ulijeva se u Kaspijsko more kroz dva rukavca: sjeveroistočni i jugoistočni. Plovni put  iskopan je 1964. godine u jugoistočnom pravcu. Kur je jedina rijeka u Azerbejdžanu koja je važna za transport. Dio Kura iz Yevlaha prema ušću pogodan je za plovidbu malim putničkim i teretnim brodovima.

Druga rijeka po veličini je rijeka Araz, dužine 1.072 km. Kao i rijeka Kur, i Araz izvire u Turskoj. Rijeka Araz je prirodna granica između Azerbejdžana, Turske i Irana, dužine od 580 km. Na teritoriji Nahčivana rijeka ima nekoliko pritoka: istočni Arpachay, Nahčivan, Alindjachay i Gilanchay. Poslije dotoka rijeke Acer (Hakeri) i rijeka Araz dospijeva do kursko-araških dolina.

U planinama se nalazi nekoliko hiljada malih rijeka sa dužinom manjom od 10 km. Oko 800 rijeka u državi ima dužinu od 10 do 100 km. Dvadeset ri rijeke su sa dužinom preko 100 km. Godišnja količina vode u rijekama Azerbejdžana, uključujući protok vode tranzitnih rijeka sa susjednih teritorija, je 30 kubnih kilometara. Planinske rijeke nanose velike količine zemljišta i kamenja u doline, uzrokujući time veliku štetu poljoprivredi. Azerbejdžanske rijeke cijenje su po svojim ribljim resursima. U rijeci Kur nalaze se losos i jesetra. U rijekama Malog Kavkaza zastupljena je pastrmka.

Potencijalni hidroenergetski resursi azerbejdžanskih rijeka iznose 16 milijardi kW sati godišnje. Glavni razmjer obračunat je od rijeka Kur i Araz. Rijeke Velikog Kavkaza imaju veliki hidroenergetski kapacitet zbog visokog pada i strmog toka. Glavne hidroelektrane: Mingechevir (najveća u Južnom Kavkazu) i Varvarin smještene su na rijeci Kur.

Oko 250 jezera nalazi se u Azerbejdžanu. Jezera u planinama su tektonskog i glacijalnog porijekla, kao što su jezero Goy (na 1.556 m) i Veliki i Mali Alagel (na 2.730 m). Duž Kaspijske obalu nalaze se jezera Devechi, Gemushovan, Gil i Kildag. Bitumensko (asfaltno jezero) Binagadi na Abšeronu je jedinstveno masovno nalazište izumrlih drevnih životinja.

Prirodna hidroenergetska mreža i azerbejdžanski sistem za navodnjavanje  regulišu su vodenim rezervoarima. Najveći takav sistem  izgrađen je 1953. godine u Mingecheviru. Brana, visine 88m, formira vodeni rezervoar površine 605 kvadratnih kilometara i zapremine od 16,1 miliona kubnih metara vode. Ostali vodeni rezervoari su Araz (zapremina od 1,35 miliona kubnih metara) i Shamkhor (Shamkhir) (2,67 miliona kubnih metara). Mreža kanala za navodnjavanje počinje iz rezervoara Mingechevir - preko Gornjeg Karabaha do kanala u Gornjem Širvanu. Preko njih voda dospijeva do polja pamuka u kursko-araškim dolinama.

Najveća gustina kanala za navodnjavanje nalazi se u ravnici Mughan. Ukupna dužina kanala u zemlji prelazi 3.000 km. U nizijskim predjelima  Samur-Devechi,  kanal za navodnjavanje  dostiže dužinu od 191 km, počevši od rijeke Samur na sjeveru do vodenog rezervoara Jeyranbatan na Abšeranskom poluostrvu. Vode ovog kanala, ne samo da navodnjavaju  suho zemljište severozapadno od Azerbejdžana i Abšerona, nego i zadovoljavaju potrebe stanovništva i industrije u gradovima Baku i Sumgayit. Dužina kanala u Republici iznosi 47,058 km, a 1,4 miliona hektara je za navodnjavanje zemljišta.

Podzemne vode koje se koriste u poljoprivredi Azerbejdžana, od velikog su značaja za snabdjevanje vodom nekih oblasti. Te vode su malo slane u Abšeronu i nizijskim predjelima Kur-Araz.

Kaspijsko jezero je najveće slano jezero u svijetu. Zbog njegovih hidroloških karakteristika i zbog porijekla može ga se smatrati morem. U svojoj geološkoj prošlosti Kaspijan je bio povezan sa drugim okeanima na zapadu i sjeveru. Na povezanost Kaspijskog mora sa sjevernim morima ukazuju i neke činjenice iz oblasti paleontologije, kao i vrste faune sačevane u Kaspijskom moru (15 vrsta školjki i riba).

Površina tla u Azerbejdžanu obuhvata sljedeći spektrum: od planinsko-livadskog zemljišta na alpskim pašnjacima do suhih, polupustinjskih  zemljišta i žutih zemljišta subtropskog Lankarana. Ovu podjelu omogućila je složena geološka struktura, reljefi, hidro-klimatski uslovi i vegetacija. Poljoprivreda je također uticala na oblikovanje zemljišta u Azerbejdžanu.

Ravnice isto tako imaju obilježje poljoprivrednog zemljišta. Ovo zemljište podložno je intenzivnom ispiranju zbog vještačkog navodnjavanja, značajno je obogaćeno đubrivom i, izloženo je dvostrukom navodnjavanju. Rezultat toga je pojava drugog saliniteta u zemljištu.  Ispod planinskih šuma i stepa nalazi se veoma plodna crna zemlja. Poseban tip tla, žućkaste boje, prisutan je u Tališkoj i Lankaran regiji. Ovo tlo se formira u toploj i vlažnoj klimi, a crvena i žuta boja ovog tla nastaje gvožđa i aluminij dioksida koji se zadržavaju, nakon što kiše saperu druge rastvorljive materije.

2. KLIMA

Reljef Azerbejdžana kreira povoljne uvjete za formiranje  tople umjerene klime u većem dijelu zemlje: planinski lanac Velikog Kavkaza služi kao prirodna barijera koja sprječava kretanje hladnih vazdušnih struja sa sjevera, dok Mali Kavkaz sprječava kretanje toplog tropskog vazduha sa juga. Međutim, hladne vazdušne struje, koje se za vrijeme zimskog perioda sa sjevera kreću prema području Azerbejdžana, sposobne su da prouzrokuju oluje, snježne padavine i jake mrazeve.

Azerbejdžan obuhvata  9 od 11 klimatskih zona. Najviša prosječna godišnja temperatura zraka, zabilježena na ravnicama Kur-Araz i Lankaran, preko 14C. Prosječna januarska temperatura u dolinama je ispod 0°C, mada, ponekad temperatura može pasti i na -20°C. Topli i suhi koji u proljeće duvaju iz pravca Tališkog masiva, i tropski zrak, često u zimskom periodu prouzrokuju nagli porast temperature.

Najtopliji mjeseci u Azerbejdžanu su juli i august. Prosječna temperatura tokom jula na visoravni Kur-Araz, zapadno od Abšeronskog poluostrva i nahčivanske ravnice Priaraz (Arazyani), je između 25 i 27 ° C. U nekim danima, kada tropski zrak dopire s juga,  temperatura u ovim ravnicama može  porasti  do  40 i 43C.

Najviša temperatura zabilježena je u Julfi, 44°C (Nahčivan). Smješten daleko od Kaspijskog mora, i okružen visokim planinskim lancima, Nahčivan je oblast u kojoj preovladava kontinentalna klima. U Nahčivanu je zabilježena i najviša i najniža temperatura. U Meteorološkoj stanici Dervišlar zabilježena je najniža temperatura zraka u azerbejdžanskim ravnicama (-31°C).

Uprkos tome što za ogromni vodeni rezervoar ima susjedno Kaspijsko more, jedino je obalna linija podložna morskom uticaju, i glavni izvor vlažnosti ne dolazi od kaspijskih, nego od zapadnih atlantskih vazdušnih struja. Raspodjela kiše širom zemlje nikako nije ujednačena, tako na primjer, neke oblasti južno od Abšeronskog poluostrva imaju 200 mm godišnje, dok druge južno od ravnice Lankaran godišnje imaju 1600 mm. Povremene obilne padavine nanose štetu poljoprivredi.

• KLIMATSKE ZONE U AZERBEJDŽANU

Različiti vjetrovi duvaju u Azerbejdžanu. Uobičajeni vjetrovi na Abšeronskom poluostrvu su: jak sjeverni vjetar s mora (khazri), i jak jugozapadni vjetar (gilavar). U ravnicama, vjetrovi obično duvaju u sjeverozapadnom i jugoistočnom pravcu. Za razliku od Abšeronskog poluostrva, gjde su jaki vjetrovi česta pojava, u glavnim područjima brzina vjetra nije velika. Brzina vjetra khazri dostiže maksimalno ubrzanje na obalnim zonama, da bi kasnije polako opala,  krećući se u različitim pravcima preko mora. Vrući i suhi vjetrovi koji tokom ljeta duvaju u ravnicama Kur-Araz naprave štetu poljoprivredi. 

Trajanje godišnjih doba i promjene nisu jasno određene u Azerbejdžanu. U ravnicama i na Abšeronskom poluostrvu  proljeće nastaje početkom marta. Ljeto je najduže godišnje doba, i traje od kraja maja do sredine, ili čak do kraja oktobra. Tada je u ravnicama vrijeme suho i toplo.

Jesen nastaje u oktobru, tada temperature jenjavaju uz povremene kiše. Inače, vrijeme je toplo i suho, stoga se jesen u Azerbejdžanu smatra baršunastim godišnjim dobom. Tokom jeseni, u planinskim područjima uobičajene su kiše.

Zima u Azerbejdžanu je blaga. Temperature u ravnicama rijetko su ispod nule. Samo za vrijeme neobično hladnih zima prisutni su jaki mrazevi. Januar i februar su najhladniji mjeseci.

U državi ima devet vrsta klime, varirajući između suhe i vlažne subtropske klime, do klime u  gorskim tundrama, sa ekstremnim temperaturama od -45°C u planinama do + 44°C u ravnicama.

U niziji Kur-Araz, zajedno sa podnožjem Velikog i Malog Kavkaza,  ravnici Samur-Devechi i na Abšeronskom poluostrvo zajedno sa Gobustanom, zastupljena je klima karakteristična za polupustinje i suhe stepe sa toplim i suhim ljetima i blagim zimama, čime podsjeća na subtropsku klimu. Isti tip klime, ali sa hladnim zimama, karakterističan je za nahčivansku zonu Priaraz (Arazyani). Podnožje Velikog i Malog Kavkaza ima umjerenu toplu klimu sa suhim zimama. Umjerena vlažnost karakteristična je za takvu klimu. Uz navodnjavanje, obrada zemljišta je vrlo uspješna. Umjereno topla klima, čak i tokom povremenih godišnjih padavina, preovladava   u zonama pokrivenim šumom, u južnim i sjeveroistočnim padinama Velikog Kavkaza. Umjerena topla klima sa suhim ljetom, uz obilne padavine tokom drugih godišnjih doba, karakteristična je za vlažnu subtropsku ravnicu Lankaran i okolna podnožja Taliških planina. Hladna klima sa suhom zimom karakteristična je za sjeveroistočne padine Velikog Kavkaza (1.000-2.700 m) i značajan dio Malog Kavkaza (1.400-2.700 m). Za Nahčivan  karakteristična je hladna klima sa suhim ljetom. Preko 2.700-3.000 m preovladava hladna i vlažna klima planinske tundre. Ova vrsta klime karakteristična je za planinske krajeve Velikog i Malog Kavkaza, i jednim dijelom za Zangezurske planinske krajeve oblasti Nahčivan.

Generalno, klima na planinama varira od klime gorskih tundri do klime polupustinja i suhih stepa. U isto vrijeme, ljetnja toplota i suša, tople padavine u jesen, hladna i vlažna zima i varljivo proljeće, karakteristični su za ravnice. Sve ravnice su podijeljene na zone sa suhom subtropskom klimom, koja obuhvata glavne dijelove ravnica, i vlažnom subtropskom klimom, dolina Alazan/ Qanix-Argrichay i ravnica Lankaran. To omogućava kultivaciju biljaka koje opstaju i u suhim i u vlažnim subtropskim uslovima u Azerbejdžanu.

Sva ova obilježja klime u Azerbejdžanu određena su, ne samo reljefom, nego i posebnim geografskim položajem, procesima cirkulacije, različitim stijenama i podzemnim vodama.

3. FLORA

Na teritoriji Azerbejdžana nalazi se preko 4.100 vrsta vegetacije. Više od 200 su reliktne, autohtone, vrste koje su mogu naći  samo u Azerbejdžanu i susjednim zemljama. Na primjer, afganistanski bor[1], kaspijski lotus, ili Nelumbo caspica, poznati po svojoj ljepoti, mogu se vidjeti u oblasti delte Kur i blizu Astrahana. U Tališkim šumama postoji nekoliko reliktnih vrsta biljaka koje je moguće naći samo na sjeveru Irana.

Raznovrsnost azerbejdžanskog biljnog svijeta, ne samo da je obilježila historiju prirode, nego je i njen položaj, spoj nekoliko florističkih pokrajina, i prisustvo različitih prirodnih uvjeta. Tugajske  šume, duž obala rijeke Kur, Araz i Alazan su jedinstvene: protežu se kroz polupustinjsko zemljište dolina, i napajaju se vodom iz rijeka tokom poplava, ili  podzemnim vodama.

 U ove šume spadaju hrast, topola, jasen, vrba i orah. Nalaze se u oblastima Gazaoglan, Jirdahan, Babanlar, Varvara i služe kao zaštita zemljišta.

Planinske šume pokrivaju oko 10% od ukupne teritorije Azerbejdžana, i rastu na visinama od 600-700 do 1.800 m. Ove šume su širokolisne, a glavne vrste drveća su hrast, gabar, bukva, javor i jasen. Planinske šume imaju važnu ulogu u očuvanju vode, i zaštite zemljišta. Atraktivne su za lovišta, rekreacijska i turistička mjesta. U širokolisnim šumama, u oblasti Lankaran, mogu se naći drevne reliktne sorte drveća koje raste iz vode, kao što su svilena akacija i parocija.

Flora Azerbejdžana je izvor vrijednih sirovina, prehrambenih proizvoda i građevinskog materijala. Tu spada ljekovito bilje, šumsko voće bogato vitaminima i krmno bilje. U šumskom rezervatu Zakatala uzgaja se ginseng od 1953. godine. U regiji Talysh-Lankaran nalaze se plantaže tunga, fejoa, lovora, a na Kur-Arazskim nizinama uzgaja se sudanska trava.

4. FAUNA

Više od 12.000 vrsta životinja nalazi se u Azerbejdžanu, od čega 92 vrste pripadaju sisarima, 350 pticama, 49 gmizavcima, samo 9 vodozemcima, 88 ribama i 10.000 insektima. Historija prirode je uticala i na životinjski svijet u Azerbejdžanu, baš kao i na vegetaciju. Moguće je odrediti nekoliko zoogeografskih oblasti, od kojih svaka ima vlastitu grupu  životinjskog svijeta. Za faunu suhih ravnica karakteristična je velika zastupljenost  glodara,  insekata i gmazova. U ravnicama Srednje Azije mogu se naći gazele i antilope.  Njihovu ljepotu opisali su azerbejdžanski klasični (Nizami Ganjavi) i savremeni pisci (Samed Vurghun).

Svijet ptica je također raznovrstan. U rezervoaru Kizilagadj, u vlažnim šumama i močvarama  nizije Lankaran, preko 200 vrsta ptica dolazi u zimu, i više od milion ptica okuplja se u vrijeme migracija, uključujući: pelikane, flamingose, labudove, čaplje i sultanke.

Fauna Velikog i Malog Kavkaza je veoma podijeljena. Na primjer, u podnožju su česti šišmiši; osim jarebica, tu su i plavkasti golub i fazan. Od gmizavaca tu su otrovne zmije, gušteri. Jeleni u šumama su česti.

Na pašnjacima Velikog Kavkaza nalaze se domaći turovi (izumrli evropski bizon) i stado divljih koza. Na Malom Kavkazu mogu se sresti mufloni i koze. U alpskim orogenezama nalaze se lešinar, kavkaski ovčar, dok  Tališkim šumama zanimljivost daje prisustvo leoparda i dikobrazda.

Kaspijsko more bogato je morskim životom. Lov ribe uključuje haringe, kaspijskog lososa, jesetru i bijelu jesetru, kaspijsku bijelu ribu.

U rijeci Kur nalazi se 50 vrsta riba, od toga 23 vrste su od komercijalnog značaja. Područja blizu obale nastanjena su vrlo rijetkom ribom - smuđ. Na obalama Azerbejdžana tuljani se mogu vidjeti u martu i aprilu kada migriraju na jug, i u oktobru i novembru kada se vraćaju na sjever. Napravljeni su rezervati kako bi se sačuvale rijetke i vrijedne vrste biljaka, riba i životinja. Najpoznatiji su: Zagatala, Qizilaghaj, Girkan, Turianchay, Karayazi - Agstafa, Guba-Gusar, Goy-Gol, Lachin i Bandovan. Preko 100 vrsta životinja uvršteno je u azerbejdžansku Crvenu knjigu.

5. PRIRODNA BOGATSTVA
   • Nafta

Azerbejdžan je bogat prirodnim resursima, od kojih je najvažnija nafta. Glavna naftna polja nalaze se na poluostrvu Apsheron i i kaspijskim podvodnim grebenima. Najbogatije nalazište nafte otkriveno je u vodenim oblastima južno od Apsherona. Naftna polja sa najboljim potencijalnim sastavom nalaze se sjeverno od poluostrva Apsheron u Sijazanu, i zapadno i jugo-zapadno od Apsherona u Gobustanu, Širvanu i Salijanu. Nedaleko od Ganje (u Naftalanu), nalaze se polja unikatne modifikacije ljekovitih ulja. Od velike važnosti je i ujedinjeni prirodni plin.

Azerbejdžan je jedna od najstarijih zemalja svijeta koja se bavi proizvodnjom nafte. Naftna industrija zemlje doživjela je procvat krajem 19. i početkom 20. vijeka. Tokom Drugog svjetskog rata, SR Azerbejdžan proizvodila je oko 500 hiljada barela dnevno. Ipak, u poslijeratnim godinama proizvodnja nafte u Azerbejdžanu drastično je opala, obzirom da je Sovjetski Savez resurse za razvoj energije usmjerio u druge regije. Osim toga, zbog obimnog razvoja nafte u kombinaciji sa nedostatkom mjera zaštite životne sredine, obalni dio Azerbejdžana i Kaspijsko more pretrpjeli su ogromnu ekološku štetu tokom sovjetske ere. Godine nezavisnosti obilježile su novu eru u eksploataciji i proizvodnji nafte.

• Prirodni plin

Azerbejdžan ima između 11 i 30 triliona kubnih metara (Tcf) dokazanih rezervi prirodnog plina. Međutim, nema dovoljno infrastkrukture za premještanje ujedinjenog plina sa mnogih kaspijskih obala, osim toga, neke od tih rezervi gore. Azerbejdžan je 1999.godine usvojio zakon prema kojem je planirana eksploatacija ujedinjenog plina zajedno sa svakim naftnim projektom. SOCAR i TDA su u oktobru 1999. godine potpisali ugovor vrijedan 425 hiljada dolara kako bi pomogli finansiranje sveobuhvatne studije prirodnog plina.

Polje prirodnog plina Šah Deniz, koje je otkriveno 1999. godine, procijenjuje se da sadrži između 25 Tcf i 39 Tcf, što ga čini najvećim otkrićem u posljednjih 20 godina. Predviđeni troškovi za razvoj i infrastrukturu u polju Šah Deniz iznose 4,5 biliona američkih dolara, a prva proizvodnja očekuje se do 2006. godine. Očekuje se da će godišnja proizvodnja stope iznositi 286 biliona kubnih metara (Bcf). Kada su u pitanju ostala polja prirodnog plina u Azerbejdžanu, procijenjuje se da polja u Nahčivanu sadrže oko 900 Bcf u rezervama. Također, postoji i rezerva prirodnog plina u polju Gunašli.

Preko 95% azerbejdžanske proizvodnje plina dolazi sa polja koja su bliža obalama, prije nego od polja koja se nalaze na kopnu. Polje prirodnog plina Bakhar trenutno broji više od 40% proizvodnje azerbejdžanskog prirodnog plina, ali je proizvodnja ovog polja u deficitu zbog nedostatka novih bušotina. Povećanje buduće proizvodnje očekuje se sa polja Nahčivan, Gunašli i Šah Deniz. Trenutno, SOCAR proizvodi oko 80% azerbejdžanskog prirodnog gasa, dok AIOC proizvodi malu količinu ujedinjenog plina (to je prirodni plin pronađen u sirovim naftnim nanosima).

• Ostali prirodni resursi

Azerbejdžan nema značajne rezerve uglja, niti bilo kakvu domaću proizvodnju uglja. Azerbejdžan troši samo male količine uglja, i potrošnja uglja u 1992. godini sa preko 26.400 tona smanjila se na 1.100 tona u 2000. godini.

Ipak, Azerbejdžan je bogat željezom i aluminijskom rudom, piritom,molibdenom i arsenom. Od komercijalnog značaja su naslage polumetalnih ruda na Filizchayu (Veliki Kavkaz) u gornjem dijelu doline Belokanchay. U planinama Malog Kavkaza nalaze se najbogatije naslage željezne rude (Daškesan) i alunita (Zaglic).

U blizini područja Daškesan-Ganja nalaze se značajne naslage kobalt rude i pirita. Nahčivan je bogat solju i polumetalima. Nalazišta soli u polju Negram procijenjuju se na 2-2.5 biliona tona. Molibden se izdvaja u Paragachayu, a rude arsena u Negramu.

Azerbejdžan raspolaže i nalazištima minerala za upotrebu kao građevinski materijal. Na padinama Malog Kavkaza izvlači se mermer, iako je njegov kvalitet inferioran u odnosu na Carr mermer. Na poluostrvu Apsheron bila su otvorena nalazišta šljunka, pijeska, kreča, vatrootporne crvene glinene cigle, ilovače. Nalazište građevinskog kamena u državi procijenjeni su na oko 300 biliona tona (Gyuzdeck, Mardakyan, Dovletyari, Dilagarda, Šahbulag, Naftalan, Daš Salakhly) i oko 24 miliona tona obrađenog kamena (Gyulbakht, Daškesan, Shakhtakhty, Kilably).

U Azerbejdžanu postoji na hiljade vrućih i mineralnih izvora. Najpoznatiji takvi izvori su Istisu, Turšsi, Badamli, Galalty, Šikburnu, Surakhan.

[1] Drvo poznato po mnogim imenima, uključujući i afganistanski bor, Mondell bor, pustinjski bor, lat. Pinus eldarica. Ovaj bor se u stručnoj literaturi navodi kao podvrsta brucijskog bora. Prim.prev.