Agresija Jermenije protiv Azerbejdžana

Historija Karabaha

• Drevna historija: etimologija, teritorija i granice
• Karabah-kanat
• Ugovori
  • Sporazum Kurakchay (1805)
  • Gulistanski ugovor (1813)
  • Turkmenčajski sporazum (1828)
• Naseljavanje Armenaca u Karabahu
• Karabah za vrijeme Carske Rusije
• Karabah u Azerbejdžanskoj Demokratskoj Republici
• Karabah za vrijeme SSSR-a

Drevna historija: etimologija, teritorija i granice

Karabah je jedna od drevnih oblasti Azerbejdžana. Naziv ovog neodvojivog dijela od Azerbejdžana sastoji se od dvije različite azerbejdžanske riječi: gara – crno; bag – bašta. Kombinacija ove dvije riječi stara je koliko i zemlja Azerbejdžan. Asocijacija ovih dviju kombinovanih riječi sa određenim dijelom Azerbejdžana je predskazanje širom svijeta. Riječju Karabah azerbejdžanski je narod imenovao svoju zemlju, i ova riječ se po prvi puta spominje oko 1300 godina ranije, u 7.vijeku. U početku, naziv Karabah korišten je kao historijsko-geografska oznaka, međutim, kasnije je ovaj naziv transformisan kako bi pokrio veću geografsku oblast. Usput, ovaj je aspekt veoma karakterističan za Azerbejdžan, na primjer: grad Nahčivan kao Nahčivanska oblast, grad Šeki kao Šekijska oblast, grad Ganja kao Ganjska oblast, grad Lenkoran kao Lekoranska oblast i slično. Etimološka tvorba naziva Karabah kao imena jedne specifične oblasti, potkrepljena je i naučnim objašnjenjem. Na primjer, riječ (prefiks) gara ima i druga značenja u azerbejdžanskom jeziku (kao i u ostalim turkijskim jezicima): sih – zbijen, gust; galin – debeo; boyuk – velik; tund – jak. Gledano s ove tačke, termin Karabah poprima sljedeća značenja: gara bag – tamna bašta, boyuk bag – velika bašta, šest bašti – gusta bašta, galin bag – gusta bašta i safali bag – slikovita bašta. Dakle, riječ Krabah pripada azerbejdžanskom narodu na isti način kao i sama oblast Karabah.

Svaki put kada je Karabah predmet razgovora, pitanje lokacije je prvo pitanje koje se nameće. Koji dio Azerbejdžana Karabah u sebe uključuje. Odgovor na ovo pitanje od velike je važnosti, i isto tako potrebno je razumjeti problem Dağlıq Qarabağ, kojeg su proizveli Armenci. Stoga, da bi odgovorili na pitanje, referirat ćemo se na izvore. Kada je Mirza Džamal Džavanšir u svoj regent uključio azerbejdžanski kanat Karabah, razmatrajući ovo pitanje, on je u svom radu Historija Karabaha zapisao sljedeće:

Prema drevnim historijskim knjigama, granice Karabaha su: sa juga rijeka Araz – od Hudapharin mosta do Sinig mosta. Današnje stanovništvo Gazaha, Šamsedina i Demerči-Hesenlija živi blizu ovog mosta, i ruski Tatari, koristeći ruske termine, ovaj most nazivaju Crveni most. Sa istoka rijeka Kur, koja se ulijeva u rijeku Araz, kod sela Džavad, sve do Kaspijskog mora. Sa sjevera rijeka Goran, koja protiče između granice Jelizavetopolja sa Karabahom prema rijeci Kur, i na kraju do rijeke Araz. Sa zapada visoke planine Karabaha – Kusbek, Salvarti i Erikli.

Ovakav detaljan opis i teritorije i granica Karabaha u prvim fazama ruske okupacije i kolonizacije može se objasniti sljedećim faktorima: 1) ovakva činjenica opisana je od strane službenog lica koje je direktno povezano sa upravom Karabaha, drugim riječima, ova činjenica odražava se i u zvaničnom dokumentu sastavljenom od strane zvaničnog predstavnika Rusije; 2) s druge strane, ova činjenica nije zasnovana jedino na praksama i realnostima, nego svoj odraz nalazi i u referencama. Nije rijetkost da se prahistorijske knjige koriste kako bi se dokazala pozicija Mirze Džamala. Postojala je opća definicija Karabaha, koja se nije koristila samo za Dağlıq Qarabağ, nego i za planinske i ravničarske dijelove. Drugim riječima, kombinacija riječi Dağlıq Qarabağ (Planine Karabaha) je kombinacija kasnijeg perioda, imena koje je dato jednoj od oblasti Karabaha kao rezultat separatističkih intenzija. Čak i jednostavna upotreba logike dokazuje ovu činjenicu: ako postoji Dağlıq Qarabağ, onda također treba da postoji i ravna površina - nizija Karabah. Realnost je da se i Dağlıq Qarabağ i ravni Karabah nalaze u Azerbejdžanu. I, tokom svih historijskih perioda i ravni i planinski Karabah bili su domovina jednog naroda – azerbejdžanskog naroda, naroda koji u svom jeziku ima termine kao gara i bag. Na stotine prahistorijskih i veoma rijetkih modela folklora, koji su brilijantni muzički biseri azerbejdžanskog naroda, nastali su na Karabahu i povezani su sa Karabahom.

Institut za historiju, nazvan po A. Bakihanovu, ANAS

Kanat Karabah

Nakon pada Afšarskog carstva pod vodstvom Nadir-šaha, istaknuti državni zvaničnik Panahali bey Džavanšir osnovao je jednu od nezavisnih azerbejdžanskih država – Karabah. Rođen je u Sariđaliju, selo u Karabahu. Mirza Džamal, vezir karabaškog kanata, zapisao je: Kasnije, nakon što je Nadir-šah okupirao Karabah, Ganju, Tifilis i Širvansku oblast, pozvao je sve radne ljude iz gradova i sela u svoje mjesto, te ih zaposlio da budu među njegovim slugama, davši im platu, i na taj način stekao poštovanje i činove.

U ovaj posao je uključio i Panah Ali-kana, poznatijeg kao Panahali-bey Sariđali Džavanšir, koji se i sam istakao u svakoj akciji. Panahali-bey bio je veoma slavna ličnost, nepobjediv u bilo kojoj bitci, i hrabar tokom svih ratova sa trupama Nadir Ruma (ovdje se implicira na ratove sa Otomanskim carstvom 1730.godine – Y.M, K.S.). Ipak, nakon Mughan kongresa, Nadir-šah izrekao je kaznu za sve one u Karabahu koji nisu priznali njegovu moć, i prognao muslimansko stanovništvo u Afganistan i Horosan.

Panahalijev brat, Farzali-kan, koji je protestvovao protiv ovakvih mjera, ubijen je. Tokom Šahovog boravka u Horosanu, Panahali-bey je iskoristio priliku i, otprilike između 1737. i 1738. zajedno sa svojom rodbinom pobjegao u Karabah. Šah, koji je doznao za njegov bijeg, poslao je kurire za njim kako bi ga spriječio u njegovoj namjeri. Nadir-šah naredio je vođama Azerbejdžana, Ganje, Tifilisa i Širvana da uhvate Panah-kana i pošalju ga u šahovu rezidenciju. Iako je prema šahovom naređenju Panah-ali-ju i njegovoj porodici bila izrečena kazna, ovo ipak nije uspjelo.

Time je Panah Ali-kan izbjegao odgovornost da se podčini Nadir-šahu i ponudio se da vlada njegovim rodnim Karabahom na najbolji mogući demokratski način. Kao rezultat toga, i nakon smrti Nadir-šaha, uspostavljena je nezavisna azerska država – kanat Karabah.

Nakon proglašenja nezavisnog Karabaškog kanata, glavni cilj bio je jačanje istog tog kanata. Prva mjera koju je preduzeo Panahali bila je vraćanje svih onih muslimana koje je Nadir-šah prognao. Povratak raseljenih porodica, kao i njihovo preseljenje u rodnu zemlju, ojačali su ovaj kanat. Budući kan Karabaškog kanata, 15-to godišnji Ibrahim Halil, bio je među prvim povratnicima u Karabah.

U periodu uspostavljanja kanata Karabah, gradovi kao Tebriz, Ardebil, Ganja, Šamakši, Baku, Nahčivan, Šeki i Derbend nisu bili uključeni. Ipak, postojanje ovakvih političko-ekonomskih centara, odigralo bi veliku ulogu u kasnijem razvoju kanata. Pored vojno-političkih radova, Panah Ali ostvario je veliki napredak i u vojnim objektima i osnivanju gradova. Jedan od prvih koraka u ovoj sferi bio je izgradnja kule Bajati, koja je dobila naziv prema drevnim azersko-turskim bajati-plemenima 1748.godine. Kan je tamo okupio svoju porodicu, rođake i starce. Ljudi oko njega, kao i oni koji su čuli za njegov napredak i ljubazno postupanje preselili su se u kulu Bajati iz Tebriza i Ardebila.

Aktivnost Pana-kana tokom stvaranja nezavisne države doprinijela je promovisanju njegovog zvaničnog priznavanja. Mirza Džamal je zapisao: Naredba šaha Adila o pripajanju titule kana imenu Panah Ali kao i njegovom imenovanju za vladara Karabah kanata uz vrijedne odore, sa zlatnim konjskim sedlom i mačem, koji je izrađen od dragog kamenja, izvedena je kod kule Bajat od strane veoma bliskog čovjeka Serdara Amina Aslana godine 1161. prema muslimanskom kalendaru (1745. prema kršćanskom kalendaru, tačnije, 1748.).

Zapravo, prava titula bila je zaslužena mnogo ranije.

Neuspješan napad od strane Sheki kanata na Karabah odigrao je važnu ulogu u priznavanju Panaha Alija kao vođe kanata Karabah. Hadži Čelebi je, nakon svoje neuspješne bitke kod Bajati kule, objavio: Panah Ali je ranije bio srebrenjak bez kovanice. Ali, onda smo došli mi, pričvrstitli mu tu kovanicu i otišli. (ili Panah Ali je sebe proglasio kanom, a ja sam to potvrdio svojim porazom). Ove riječi Hadžija Čelebije, koje su vremenom postale popularna izreka, imale su veću moć nego naredba šaha Adila. Ahmed Bey Džavanšir zapisao je: Nakon pobjede, legenda o hrabrosti Panah Aliji pokorila je sva muslimanska plemena, nastanjena u Karabahu, vladavini Panah Alija bez ikakvog otpora. (bitka u Batiju, Y.M., K.S.).

U isto vrijeme, pokazalo se da je bitka kod Bajatija ranjivosti izložila tvrđavu  kasnijim historijskim događajima. Stoga je bilo potrebno sagraditi novu tvrđavu. Mirza Adigozel Bey je zapisao: Kan Panah Ali sagradio je tvrđavu  u Ternekutu, poznatiju kao Šahbulagy. Također, izdradio je džamije, kuće, bazare i javna kupatila od kamena i krečnjaka. Poslije završetka radova, on se tu nastanio 1165 (1751).

Kurekchay sporazum

Uporedo sa jačanjem Panaha kana, feudalni gospodari-monarhi su, podržavajući nestašicu i oskudicu, povećali svoju subverzivnu djelatnost. I, to je bilo potrebno spriječiti nekim vojnim metodama, jer bi u suprotnom, kanat izgubio svoj teritorijalni integritet. Originalni izvori također ovo potvrđuju. Mehdi Kazani načinio je sljedeći nepristrasan zapis: Pet okruga Karabaha se razdvojilo, i svaki je okrug dobio svoje ime... Mirza Adigozel Bey pisao je o posjedima - feudima melika Karabaha: Dizag je jedan od tih posjeda. I, njime vlada Melik Yegan. On je pobjegao iz Lorija, i za vrijeme Nadirove vladavine, bio je imenovan za melika i stekao je poštovanje zahvaljujući naredbi šaha. Drugi je Varan. I, Melik Šahnezer bio je njegov vladar. On potiče od jako starih porodica i posjeduje veću zaostavštinu. Njegovi preci vode porijeklo od aristokratka iz Gojče. Potom su izbjegli i došli u Varan, gdje su izgubili glave zbog bogatstva koje su imali u svojim zemljama.

Treći je Khachyn. I, njime je upravljao sin Hasana Đalaljana. Njegovo Veličanstvo dizajnirao je moć na pravi način, te postao vladar. Ova porodica, koja je izumrla tokom vladajuće karijere, nije bila nezavisni vladar regiona. Konačno, državna zastava posljednjeg kana Panah Džavanšira i sunce osvijetlili su svaki kutak oblasti Karabah. U to vrijeme melik Mirza kan, prema naredbi ovih besmrtnih državnih zvaničnika, kovao je kovanice u ime... Nakon toga su njegov sin Allahverdi i unuk Melik Gehreman također slavili svoju zemlju.

Četvrti jeste okrug Čilebord. Njegov vladar bio je Allahqulu. Njegovi preci bili su iz Maghaviza. Oni su došli i zavladali okrugom Čilebordom, i nastanili se na prostranim područjima kod srednjeg toka rijeke Terter. Tvrđavu Cheymukh, koja je imala veoma tešku sudbinu, pretvorili su u svoje sklonište, dom i zemlju. (Cheymukh je skraćenica za Čilebord). Oni su vladali Čilebordom na najbolji mogući demokratksi način, i tako stekli slavu... Nadir šah imenovao ga je za sultana, i...

Peti je okrug Tbilisi. Vladar je Malik Usub. Njegovi preci došli su iz Širvana, i neko vrijeme se zadržali u selu Tališ. Neki od njih bili su vladari po nekoliko puta. Kasnije je Malik Ususb zauzeo tvrđavu Gulistan i tu se nastanio.

Feud-zemlje Karabaha

Dolazak na Karabah

Tako da, osim za Khachyn, ostali vladari Karabaha i njihovi preci nisu bili izvorni naseljenici Karabaha, i morali su se preseliti u ovu regiju iz drugih mjesta. Oni nisu bili ni Armenci, bili su predstavnici ranijih albanskih generacija. Stoga je pogrešno opravdavati teritorijalne tvrdnje Armenaca i spomenute vladare smatrati sljedbenicima armenske državne strukture. S druge strane, strani vladari, nakon zauzimanja vlasti u Karabahu, nisu uspjeli ujediniti zemlju.

Živjeli su u izolaciji, i nisu mogli prevazići granice vladara koji su se međusobno sukobljavali. Osim toga, kao što je već ranije spomenuto, nijedan od tih vladara, osim vladara Khachyna, nije bio nativni Karabahijanac u periodu prije 17.vijeka. Vladari su predstavljali one koji su se zalagali za feudalnu podjelu. Separatistička centrifugalna aktivnost vladara kovala je proces centralizacije kako u kanatu tako i u cijeloj zemlji.

Njihovo učešće u iznenadnom napadu na Karabah teško je pogodilo nezavisnost Karabah kanata. Stoga su se koraci, koje su preduzeli meliki kako bi spriječili separatističke pokrete, prije mogli gledati kao borba sa spletkama i zavjerama koje su bile usmjerene protiv nezavisnosti  kanata Karabah.

Melik Šahnazar  bio je prvi među pet feudalnih zemalja da prizna moć Panah Alija. To je bilo zbog sklopljenog braka između Ibrahim Halilija i Hurzat, kćeri Melika Šahnazara.

Nakon poraza Khachyn melika kod Ulubab Baligaya, on je priznao moć Panah kana, dok je neprijateljska politika zemalja kao Dizag, Čilebord i Tališ trajala još nekoliko godina. Ahmed Bey Džavanšir je zapisao:  Yladar Dizaga,Yegan, koji je prikupio i sačuvao sav novac susjednih provincija, poslije pruženog oštrog otpora bio je ubijen zajedno sa svojim sinovima i nekim od svojih rođaka, dok su ostali prešli na islam...

Vladar Čileborda, sultan Allahgulu, nakon što je prvo bio podređen njegovoj moći i vlasti, optužen je za izdaju i ubijen po naredbi kana Panah Alija. Njegov brat, Melik Hatem Tališ, ujedinivši se sa Melik Usubom,  tokom dužeg perioda uspijevao je da se odupre napadima trupa Panah Alija na njihove zemlje. Nakon poraza kod sela Mardakerd, oni su se vratili u neosvojivu tvrđavu Čermuk, koja se nalazila kod gornjeg toka rijeke Terter.

Poslije godinu dana boravka u tvrđavi, zajedno sa svojom porodicom morao je potražiti utočište u stranim zemljama. Ipak, nije odustao od svojih političkih aktivnosti. Tako je zajedno sa svojim sinom, prethodnikom Melikom Međnunom, konstantno napadao Karabah. Put napretka kana Panah Alija u prevazilaženju feudalnih zemalja praćen je i od strane njegovog sina kana Ibrahima.

Među feudalnim zemljama Karabaha, Melik Yesay iz Dizaqa, Međnun iz Čileborda i Beyleryan iz Gulistana odbijali su da se potčine Ibrahimu, dok su Melik Šahnazer iz Varande i Mirza han iz Khachyna priznali njegovu moć i pridružili se patriotskim trupama koje je osnovao Ibrahim. Saveznici su 1781. okružili tvrđavu Tug. Melik Yesay se predao, i vlast je prešla u ruke Melik Bahtama. Međutim, uskoro se i on pokazao kao izdajnik.

Od 1783. Rusija se također počela miješati u borbu Ibrahim kana protiv separatističkih feudalaca. Uz pomoć lokalnih melika, Rusija je, uz namjeru da okupira Južni Kavkaz, pokušala za sebe da uspostavi kršćansku državu u Azerbejdžanu. U to je vrijeme, zahvaljujući svojim diplomatskim sposobnostima, Panah Ali uspio da okupi sve neprijateljske feudalce u Šuši, i dokazavši njihovu izdaju prema nekim dokumentima, sve ih je zatvorio.

Melik Međnun je zatvoren, dok je melik Bahtan zbog prijestupa predat kanu Ardebila. Saveznik feudalaca, katolik manastira Ganjasar - Johanes zajedno je uhvaćen sa svojim bratom i kažnjen.

Ipak, zatvorenici Šuše su uspjeli da pobjegnu. Pobjegli su u Tbilisi i, uz podršku gruzijskog cara Iraklija II (1744-1798) i ruskog pukovnika Burnašova, započeli su zavjeru protiv kanata Karabah. Neprijatelji koji su započeli krstaške ratove protiv Karabaha, približili su se Ganji. Međutim, ovi krstaški ratovi nisu bili uspješni zbog početka rusko-turskog rata (1787-1791). Ibrahim kan uspio je da odbrani i sačuva integritet nezavisnog kanata Karabah.

Mohamed aga Gađar (1742-1797), koji je u ljeto 1795. preuzeo vlast u Iranu, napao je Karabah. Trideset treći dan ratovanja kod Šuše bio je neuspješan. Poslije Šuše prešao je u Tbilisi. Zbog napada ruskih trupa, predvođenih V. Zubovim, Mohamed aga Gađar se povukao. Zajedno sa smrću ruske carice Elizabete II (1764-1796) Zubov je opozvan u Rusiju. Mohamed aga Gađar ponovo je napao Karabah, okupirao Šušu, i ipak tamo bio ubijen 1797. godine.

Na Južnom Kavkazu, pa i Azerbejdžanu krajem 18. i početkom 19.vijeka, invazija Rusije postala je snažnija. Godine 1801. Gruzija je pripojena carstvu, a azerbejdžanska zajednica Đar-Belokan (18103) i Ganjski kanat (1804) bili su okupirani.

Pod takvim okolnostima Ibrahim kan je postigao sporazum sa komadantom ruskih trupa P.D.Sisijanovim (1802-1806) u Kurekchayu. Sporazumom je predviđeno da se kanat Karabah pripoji Rusiji kao muslimanska azerbejdžanska zemlja. Kurekchayev sporazum, koji i predstavlja stvarnost, jeste najvjerniji dokument kojim se dokazuje da Karabah, zajedno sa planinskim dijelom, pripada Azerbejdžanu.

Institut za historiju, nazvan po A. Bakykhanovu, ANAS

Naseljavanje Armenaca na Karabah

Uspostavljanje armenske države pod pokroviteljstvom Rusije, kao i naseljavanje okupiranih područja od strane Rusije Armencima iz Turske i Irana nije bez razloga doprinijelo razvoju rusko-armenskih odnosa, ne samo trgovinskih, kako se navodi u ruskoj i armenskoj historiji, nego i razvoju neprijateljskog stava prema istočnim muslimanskim državama, naročito prema Turskoj i od 18.vijeka prema Azerbejdžanu.

Obratimo pažnju na armensku pjesmu: Bio sam carstvo, nepoznatog pisca s kraja 15.vijeka. Pjesma prikazuje vjenčanje između ruskog cara Ivana III i bizantijske princeze Sofije Poleologije (1462-1505). Ona je odbila poklone od Ivana III i zatražila okupaciju Istanbula, dok je Ivan III obećao da će osloboditi Jerusalem, a zauzeti Ečmiadžin.

Kao što je moguće vidjeti, ideja pjesme je dosta slična idejnoj teoriji Moskva-treći Rim (Nakon pada Istanbula 1453.godine, stvorena je ideja Moskve kao trećeg Rima, i pretvorena je u potpunu teoriju od strane arhitekte manastirskog filozofa Yelizara početkom 16.vijeka. Ova se teorija zasnivala na pretpostavci da je Rusija bila nasljednik imovine i prava takozvanog drugog Rima Bizantije, i zasnivala se na udruženju hrišćanskih država protiv Turske i drugih problema. Ideja pjesme nije ostala samo idejom. Za realizaciju ideje preduzeti su neophodni koraci, kao i za uspostavljanje rusko-armenskog vojno-političkog saveza.

Armensko-ruski odnosi su se proširili nakon okupacije Kazana (1552) i Astrakhana (1556) tokom rusko-turskih ratova (1635-1639, 1711, 1768-1774, 1787-1791), a pokušaji osvajanja kaspijskih zemalja postali su snažniji. Tokom ovog procesa Armenci su počeli da naseljavaju Rusiju, i njihove kolonije bile su uspostavljene.

Državni poredak Petra Velikog koji se odnosio na armenski narod (oktobar 10, 1724) odigrao je veliku ulogu u ovom procesu. Naredba se odnosila na preseljenje Armenaca u zemlje koje je okupirala Rusija.

Ovaj politički pravac Petra I nastavit će se tokom jednog stoljeća. Preseljenje i ujedinjenje Armenaca se intenziviralo poslije pobjede Rusije u rusko-iranskom ratu 1804-1813, i poslije potpisivanja Gulistanskog sporazuma koji je podijelio Azerbejdžan u dva dijela. Poslije okupacije Jerevana u rusko-iranskom ratu 1826-1828, započela je implementacija plana. Armenski katolik Nerses Aštaraktesi razradio je projekat o preseljenju Armenaca. A.S. Griboyedov je također doprinio razvoju i implementaciji plana.

U novembru 1827.godine Nerses je pozvan iz Petrograda da vodi preseljenje Armenaca. Yegiazaru Lazarjanovu napisao je da je ostao u Tebrizu tada:

Upravo sam zamolio odanog pobornika jermenskog naroda A.S Griboyedova da ne zaboravi moju molbu za hrišćanske izbjeglice kao i njihovo prihvatanje pod zastavom ruskih majstora... Pišem molbu i za sve Armence u Iranu (Paskevich), i sada bih zamolio vas, Ivane Fjodoroviču Paskoviču da vratite gradove i sela, koja kontroliše iranska vlada  Armeniji, i da budu pod zaštitom Rusije za vrijeme pomirenja.

Turkmenchay sporazum potpisan je 10. februara 1828. godine, i svojim članom 15 predvidio je preseljenje Armenaca.

Član 15: Njegovo Veličanstvo Šah dodijeljuje poklone narodu i zvaničnicima regiona koji se naziva Azerbejdžan... Osim toga, on daje godinu dana za ove porodice da se slobodno kreću iz Irana prema Moskvi, i da za sobom nose svoju pokretnu imovinu bez ikakvih tarifa i poreza i da ih prodaju. Što se tiče nepokretne imovine, porodicama se daje pet godina na raspolaganje da li da ih prodaju nekome ili dobrovoljno poklone.

Zarad preseljenja Armenaca u Jerevanu i Nahčivanu osnovani su odbori za preseljenje. Raseljena lica uživala su važne privilegije: bili su oslobođeni plaćanja poreza i tarifa na period od šest godina. Uživali su beneficije koje nisu imali u Iranu.

Poslije sporovođenja određenih mjera za pripremu, preseljenje je započelo. Između 40 i 50 hiljada Armenaca preseljeno je iz Irana. Za vrijeme rusko-turskih ratova 1828-1829, i nakon njih, 90 hiljada Armenaca dovedeno je iz Turske. U kasnijem periodu, Armenci su bili iseljeni iz Irana, Turske i drugih istočnih zemalja Rusije.

Zakavkazje je bila glavna destinacija za naseljavanje.

Godine 1911. N.I. Šavrov je zapisao: 1 milion, od jednog miliona i 300 hiljada ljudi ukupne populacije Zakavkazja, ne čini starosjedilačko stanovništvo koje je tamo preseljeno iz naše zemlje.

Armenci su posvetili posebnu pažnju mjestima koja će naseliti na Zakavkazju.

A.S.Griboyedov zapisao je : Potrebno je preseliti Armence iz regija koje je okupirala ruska vojska, a to su Tebriz, Khoy, Salmas, Maragha u Nahčivan, Jerevan i Karabah.

Griboyedov je ispunio svoju dužnost sa velikim dostojanstvom.

Šavrov je zapisao: Armenci su se naselili u najbolje krajeve Jelizavetopolja (Ganja-K.Sh), i provincija Jerevan nije u velikoj mjeri naseljena... Planinski dio provincije Jelizavetopole (Daghlig Garabagh) i obale jezera Gojcha naseljen je Armencima.

I, na ovaj je način naseljavanje Armencima izazvalo promjene u etničkom sastavu gore spomenutih regija.

Prema podacima iz 1823.godine u provinciji Karabah od 20 hiljada porodica izbrojano je 1.5000 armenskih porodica (teritorija bivšeg kanata Karabah).

Etnički sastav stanovništva drastično se izmijenio nakon naseljavanja.

Azerbejdžanci su činili 64,8%, Armenci 34,8% od ukupnog stanovništva Karabaha u 1823.godini.

To je bila namjenska politika u to vrijeme.

Tokom 1880-ih godina Azerbejdžanci su činili 41,5% a Armenci 58,2% od ukupnog stanovništva okruga Šuša. U Rusiji ovi pokazatelji su iznosili 45 i 53% u 1897. i 40.2  i 52.3% u 1917.godini. Genocid nad Azerbejdžancima počinjen od strane Armenaca pokrio je Karabah u periodu 1918-1920.

Historijska nepravda dogodila se prilikom osnivanja Autonomne pokrajine Daglik Karabah 1923.godine, kada su planinski i ravničarski dijelovi bili vještački odvojeni jedan od drugog, a konsolidacija armenskog stanovništva kreirala povoljne uvjete, u kojima je zadala težak udarac demokratskom položaju Azerbejdžanaca.

Prema popisu iz 1926., 1959., 1970., i 1979., Azerbejdžanci i Armenci činili su 10.1 i 89.1%: 13.8 i 84.4%: 18.1 i 80.5%: 23 i 75.9% populacije Dagliq Karabaha.

Armenci Daghlig Karabaha obilježili su 150 godina od godine njihovog preseljenja (1978.), a poseban spomenik podignut je u Maraghasen-Leninavanu, region Mardakert-Aghdara.

Kao što je već prethodno spomenuto, naseljavanje i preseljenje Armenaca sprovedeno je u korist političkih interesa Rusije i Armenije.

Hiljade Armenaca bili su žrtva  provokativne politike ovih dviju zemalja. Teške posljedice ovih političkih igara nisu na pravi način služile Armencima: vješte u pitanjima vezanim za ekonomiju, ove igre su na okrutan način izvršavale obaveze koje se tiču izdajnika, a koje su propisivale ruske i armenske vođe, i svaki put bili bi pogođeni nacinalnim porazom i tragedijom nakon primjene ovih akcija. Uprkos određenim poteškoćama, Turska i Azerbejdžan, zemlje koje su oduvijek bile predmetom ovih lukavstava, su uspješno prevazišle ove probleme.

A.A. Bakikhanov Institut za historiju, ANAS

Karabah za vrijeme ruskog carstva

Prema Kurekchay sporazumu iz 1805.godine, kanat Karabah bio je pripojen Rusiji. Očuvanje kanatske vlade za dodatnih 17 godina imalo je određeno strateško značenje.

Ubistvo Ibrahim kana 1806.godine pokazalo je da je Rusija zanemarila sva pravila i zakone. Pod ovakvim okolnostima, moć Mehdigulu-a (1806-1822), koji je vlast naslijedio od oca Ibrahim-kana, nije bila toliko snažna. Carska vlada je ojačala svoj režim okupacije, i nastojala je da oslabi ekonomski položaj lokalnih vlasti, s ciljem da uspostavi svoju vlast u regionu. Osim toga, carska vlada pokušala je dobiti i prevlast armeniziranih Albanaca, na čiju je podršku računala. Nakon ukidanja kanata, komandantski način vladanja je uspostavljen na ovom području. Ovo područje pripojeno je muslimanskom vojnom okrugu, sa centrom u Šuši.

U to vrijeme, pukovnik-general V.Q.Medetov (1782-1829), Armenac koji je doprinio invazivnim operacijama ruskih trupa, uspostavio je pravu armensko-rusku koloniju na Karabahu. Carska vlada našla se pod uticajem pobuna iz 1830. godine, i 10. aprila 1840.godine je na Južnom Karabahu sprovela administrativno-političku reformu. Reforma je Karbah pretvorila u region Šuša, te stavila Karabah pod nadzor Kaspijske oblasti (sa centrom u Šamakiju). Time je koncept Karabaha izgubio svoje političko značenje, i ostao sačuvan samo u geografskom smislu.

Tokom administrativne podjele 1846. godine, regija Šuša našla se pod tek uspostavljenom Šamakijskom provincijom (od 1859. do Baku-a). Stvaranjem provincije Jelizavetopolje, regija Šuša našla se pod njenim nadzorom. Osim toga, stvorena su još tri okruga: Zangezur, Džavanšir i Džabrail. Time je okrug Šuša izgubio svoje jedinstveno administrativno-plitičko značenje. Ove reforme kreirale su svaku priliku za učešće Armenaca u upravljanju.

Carska Rusija, koja je okupirala ova područja, nastojala je da armenizira lokalno stnovništvo kako bi ojačala svoje pozicije. Nakon potpisivanja Turkmenchay sporazuma 1828.godine (Članak 3) proces armenizacije postao je mnogo sistematičniji i svrsishodniji. Članom 15 Turkmenchay sporazuma ratifikovalo se preseljenje Armenaca iz Irana u sjeverni Azerbjdžan. Prema ovom članu Šah je porodicama dozvolio jednu godinu u kojoj će se slobodno kretati iz Irana prema Rusiji bez ikakvih prepreka od strane vlade i lokalnih vladara, da sa sobm mogu imati svoju imovinu i ostala dobra, da mogu trgovati i drugo. A što se tiče nepokretne imovine, porodice imaju rok od pet godina da to prodaju i naprave ugovor po svojoj volji. Ipak, ovaj se garant ne odnosi na ljude koji su počinili neki zločin. Kao što je već spomenuto, ovaj član dio je ugovora kojim se omogućava masovno preseljenje Armenaca iz Irana u sjeverni Azerbejdžan i Karabah.

Ugovorom iz Edirne-a 1829.godine, Armenci su počeli da se iseljavaju iz Otomanskog carstva u nove okupirane zemlje sjevernog Azerbejdžana. Armenci su se uglavnom selili na Karabah.

Etnički sastav kanata Karabah tokom njegovog ukidanja odražava se i u Opisu koji je sačinjen po instrukcijama vrhovnog komandanta ruskih trupa na Kavkazu - A.P.Yermolova (1816-1827). Uprkos armenskoj politici, koja je sprovedena prije nastanka ovog dokumenta (1805-1822), većinu stanovništva na Karabahu činili su Azerbejdžanci (statistički izvještaj, 1593.).

Prema Opisu od 20.095 hiljada porodica na Karabahu 15.729 hiljada bile su azerbejdžanske porodice (1.111 u gradu, i 14.618 u selu), 4.366 činile su armenske porodice, zajedno sa Albancima (421 u gradu, i 3.945 u selu). Većina ovih Armenaca bili su gregorijanizirani Armenci i armenizirani Albanci. Nova armenska sela, Maragali, Yanyatag i druga, počela su se pojavljivati u Karabahu kao rezultat masovnog naseljavanja ove oblasti. (Kasnije su Armenci podigli spomenike uz znak naseljavanja na Karabahu, ali su ih uništili tokom teritorijalnih pretenzija protiv Azerbejdžana 1980-tih godina). Prema zvaničnim statistikama, 40 hiljada Armenaca je preseljeno iz Irana u Sjeverni Azerbejdžan i Karabah, a 90 hiljada za vrijeme Otomanskog carstva (u 1828-1830). Ovaj broj sa neregistrovanim armenskim doseljenicima premašuje 200 hiljada. Nakon preseljenja, broj Armenaca se počeo povećavati u etničkoj strukturi Karabaha.

Završetak gregorijanizacije i armenizacije
azerbejdžanskog i albanskog stanovništva na Karabahu

Gregorijanizacija i armenizacija albanskog stanovništva na Karabahu bio je dug historijski proces, kao što je gore već spomenuto:

1. Kao što je to bio slučaj i u drugim zemljama sjevernog Azerbejdžana, izvorno stanovništvo Karabaha činila su albanska plemena;
2. Osim širenja u nekim albanskim mjestima, u IV vijeku kršćanstvo se proširilo i na Karabahu;
3. Tokom okupacije sjevernog Azerbejdžana od strane arapskog halifata i njegove vladavine tokom VII i IX vijeka, islam se širio zemljom, ali Albanci koji su živjeli u planinskom dijelu Karabaha nisu promijenili svoju vjeru;
4. Armensko-gregorijanski misionari, koji su migrirali na Kavkaz i zauzevši odgovarajuću i povoljnu situaciju, pojavili su se kao rezultat okupacije od strane arapskog halifata, i sproveli gregorijanizaciju, a zatim i armenizaciju kršćanskog albanskog stanovništva na Karabahu;
5. Kasnije, u pismu adresiranom na ime cara Petra I, kršćansko stanovništvo Karabaha nazivalo je sebe Albancima; To dokazuje da su se oni smatrali Albancima još početkom XVIII vijeka;
6. Ruska intervencija u ovom regionu i preseljenje Armenaca iz drugih zemalja na Južni Kavkaz i Azerbejdžan, doveli su do jačanja armenskog faktora. Ova je politika bila prekretnica u historijskoj sudbini gregorijaniziranih Albanaca, jer je započela posljednja faza njihove armenizacije;
7. Masovnim preseljenjem Armenaca iz Irana i Otomanskog carstva na Karabah i u druge azerbejdžanske regije, i tokom rusko-iranskih ratova (1804-1813, 1826-1828), rusko-turskih ratova (1806-1812, 1828-1829), naročito poslije Turkmenchay (1828) i Edirne (1829) sporazuma, dovršena je armenizacija gregorijaniziranog albanskog stanovništva. Albanski katolicizam ukinut je 1836., i možemo ih smatrati Armencima tek nakon ovog događaja;
8. Uprkos ovome, napuštajući svoje albanske korijene, Armenci Daglik Karabaha sačuvali su svoju specifičnost među opštim armenskim stanovništvom.

Širenje agresivne armenske aktivnosti u Azerbejdžanu i Karabahu

Masovno preseljenje Armenaca u sjeverni Azerbejdžan i Karabah nastavilo se i nakon 1930-ih godina. Zbog toga je N.Šavrov zapisao 1911.godine da više od 1 miliona od ukupno 1.3 miliona na Zakavkazju čine zapravo Armenci doseljenici. Ipak, uprkos tome, 52% stanovništva na Karabahu, unutar granica kanata, činili su Azerbejdžanci, dok su Armenci činili 46%, zajedno sa Armencima albanskog porijekla. Naseljavanje planinskog dijela Karabaha Armencima postalo je mnogo intenzivnije. Ova je politika za cilj imala da Armencima doseljenicima omogući kompaktan život, osim toga imala je i stratešku svrhu.

U isto vrijeme jačala je armenska kontrola u upravljanju, a povećanjem broja doseljenika,  jačao je i njihov ekonomski potencijal. Armenci su ojačali svoj ekonomski život zahvaljujući odgovarajućim uvjetima na Karabahu, koje je izgradio carizam uz mnogostruku podršku.

Ekonomski potencijal, kojeg su Armenci dobili kao rezultat diskriminirajuće politike ruske imperije u sjevernom Azerbejdžanu i uz njenu podršku, postao je očigledan u ukidanju obaveznog sistema (iltizam) nad naftnim zemljištem u Baku-u 1872.godine. Azerbejdžanci su kupili samo 5% naftnog zemljišta, dok su Armenci uz cjenkanje naftnim dionicama dobili više od 50%. Armencima je pripadalo 55 velikih i srednjih preduzeća od 167 naftnih kompanija koje su 1872.godine radile u Baku-u. Omogućeni su i povoljni uvjeti za nadogradnju Armenaca u kulturološkom i obrazovnom smislu. Ipak, javno-politički i kulturni centar azerbejdžanskog naroda ostao je Karabah, sa svojim centrom Šuša. Uprkos svim smetnjama, i uz otpor carskoj vladi i njenim marionetama (Armencima), Karabah se razvio u azerbejdžansko-muslimansku pokrajinu.

Ruski car omogućio je povoljne uvjete za naseljavanje sjevernog Azerbejdžana i Karabaha Armencima, i njihov razvoj u administrativno-političkom, socijalnom, ekonomskom i kulturnom smislu ovdje se dogodio. Kasnije su Armenci počeli da razvijaju i da se bore za ideju Velike Armenije na samoj teritoriji Azerbejdžana. Neodvojiv dio ove ideje bio je istrebljenje lokalnog azerbejdžanskog stanovništva na Karabahu, u Jerevanu, Nahčivanu kao i u drugim azerbejdžanskim oblastima, te zauzimanje azerbejdžanske zemlje.Obzirom da su armenske pobune protiv otomanske imperije 1890-ih godina bile bezuspješne, centar borbe premješten je u sjeverni Azerbejdžan.

Armenci su 1905. godine još jednom počinili genocid nad azerbejdžanskim narodom. Priroda armenske genocidne politike bila je mnogo tragičnija na Karabahu. Masakr koji su počinili 1905-1906 nije ih zadovoljio. Ponovo su pokušali da uspostave mitsku ideju Velike Armenije, nastojeći iskoristiti historijsku situaciju koju je izazvao Prvi svjetski rat. Armenci, čije pobune 1915.godine protiv otomanskog carstva nisu uspjele, počeli su da formiraju glavne snage na Južnom Kavkazu, sprovodeći genocid nad Azerbejdžancima uz carsku podršku. Armenske naoružane grupe, koje su dugo vremena služile u ruskoj vojsci, tokom anarhije na Transkavkazju koja je nastala kao rezultat državnog udara (februar 1917) i stupanja boljševika na vlast (oktobar 1917), započele su novi i mnogo gori genocid nad Azerbejdžancima, pridružujući se Dashnak boljševicima. Novi masovni masakr započeo je u Baku-u 1918.godine i obavio je cijelu zemlju. Ovo je bio težak udarac za azerbejdžansku vladu. Sa osnivanjem Azerbejdžanske Demokratske Republike započela je nova faza u azerbejdžanskoj historiji. Nova i mlada azerbejdžanska vlada preduzela je potrebne mjere kako bi spriječila planove armenskih mafijaških grupa i dashnak-boljševičkog režima; ti planovi su bili povezani sa istrebljenjem azerbejdžanskog stanovništva.

Bakykhanov Institut za historiju, ANAS

Karabah za vrijeme Azerbejdžanskoj Demokratskoj Republici

Oslobađajući se ropstva od ruske imperije koja je trajala oko 120 godina, azerbejdžanski je narod ustanovio novu nezavisnu državu u sjevernom Azerbejdžanu. Deklaracijom o nezavisnosti Azerbejdžanske Demokratske Republike utvrđeno je da su zemlje sjevernog Azerbejdžana, koje je nekada bila okupirala Rusija u skladu sa sporazumima Gulistan (1813) i Turkmenchay (1828), pravno naslijeđe azerbejdžanskog naroda. Prvi član Deklaracije glasi:

Od ovog dana narod Azerbejdžana imat će svoja suverena prava. Azerbejdžan, koji se sastoji iz Istočnog i Južnog Zakavkazja, je zakonski nezavisna država.

Azerbejdžanska Demokratska Republika objavila je svoju političku i pravno utemeljenu kartu, i pokušala je da proširi svoju vlast nad cijelim historijskim područjem Karabaha. Upravo je u to vrijeme i novonastala država Armenija polagala svoje neosnovane tvrdnje za Karabah, ali se vlada ADR usprotivila ovim tvrdnjama. Tokom razgovora sa ministrom vanjskih poslova Otomanske države, 18.novembra 1918.godine u Istanbulu, A.M.Topčubašov, predsjedavajući Parlamenta DR Azerbejdžan, je rekao: Pitanje Karabaha koje postavljaju Armenci ne tiče se samo 5 ili 10 sela, nego pokriva sva četiri sljedeća okruga: Šušu, Džavanšir, Đebrail i Zangezur. Ovo područje pripada samo jednoj naciji, i iako broj muslimana i Armenaca nije jednak, nema potrebe da se govori o dominaciji Armenaca, budući da Armenci ne predstavljaju izvorno stanovništvo na ovim područjima. To su oni doseljenici koji su došli tu iz Turske, nakon rata sa Rusijom...I, na kraju, Armenci ne žive odvojeno na Karabahu, to je mješovito stanovništvo zajedno sa Azerbejdžancima. Ipak, mi smo za mirno rješenje problema.

Armenci su kao i ranije nastavili sa genocidom zarad okupacije Karabaha, čak i za vrijeme ADR. Uzimajući u obzir nastalu situaciju, vlada Azerbejdžana je u januaru 1919.godine osnovala  Opće namjesništvo za nesreće u Šuši, Džavanširu, Đebrailu i Zangezuru, i imenovala Kh. Sultanova za generalnog guvernera Karabaha. Ministar vanjskih poslova Armenije izrazio je svoje nezadovoljstvo ovom odlukom, tačnije uspostavljanjem ovog najmjesništva, međutim, vlada Azerbejdžana je ovaj protest smatrala neosnovanim i utvrdila je  da su ova područja sastavni dio ADR. Osnovano namjesništvo na Karabahu je obnašalo svoju dužnost, boreći se protiv tvrdnji Armenije, te napetih odnosa sa Englezima i Amerikancima. Ipak, Armenci nisu dopustili ovom namjesništvu ni priliku za uspostavljanje  mira na području Karabah. Krajem 1919.godine i početkom 1920.godine armenski naoružani dašnek razbojnici napali su civilno stanovništvo Zangezura i tom prilikom počinili masovno krvoproliće.

Armenci su bili aktivni i u okrugu Džavanšir. Njihovi napadi na sela u podnožju Džavanšira bili su uobičajeni. U proljeće i ljeto 1918.godine, armenski razbojnici izvršili su brojna djela nasilja nad muslimanskim stanovništvom ravnih područja Džavanšira.

Armenci su promijenili tok rijeke Tartar i na taj način prekinuli dotok vode stanovništvu sela Aran. Ovim su im nanijeli ogromnu štetu. Situacija se pogoršala do te mjere da seljani nisu imali svježe vode za piće.

Drugi okrug na Karabahu, Đebrail je također bio podložan armenskim oružanim napadima. Svoje napade na Đebrail Armenci su intenzivirali u decembru 1918.godine, dok je agresija početkom 1919.godine bila mnogo destruktivnije prirode. U Šuši, političkom centru oblasti Šuša i Karabaha došlo je do ispoljavanja najvećeg oblika armenskog barbarstva. Opunomoćenik Transkavkaskog komiteta zemlje S.Šaduns 20.decembra 1922.godine zapisao je: U vremenu prije uspostavljanja Musavatove vlasti (moći ADR) na Karabahu, turske vlasti (to jest, vlasti ADR) imenovale su novog generalnog guvernera Karabaha, i novi termin - Nagorno Karabah, osnovan od strane dašnaka pojavio se u tom važnom trenutku.

Nezadovoljna beskrajnim tursko-armenskim borbama, stranka dašnaka se, nakon prepuštanja Šuše Trucima, popela u planine nastanjene uglavnom Armencima, i izdala instrukcije za borbu i do posljednjeg čovjeka, ali bez predaje Turcima. U to vrijeme je uspostavljena vlada Nagorno-Karabaha, zajedno sa socijal-demokratima koji su sebe nazivali internacionalistima.

Mada su oružane snage dašnaka izbjegle rat sa Trucima, ipak je, na zahtjev poljoprivrednika tog istog Nagorno-Karabaha, ova oblast zajedno sa nižim dijelovima, kao i cijeli Karabah, prešla u vlast musavatske vlade.

Za vrijeme ADR najgora oružana armenska pobuna dogodila se tokom tradicionalne svečanosti azerbejdžanskog naroda, blagdana Novruza u Šuši, 22.marta 1920.godine. Ove su pobune predložene od strane boljševika, koji su se spremali da okupiraju Azerbejdžan. Uprkos suzbijenim separatističkim pobunama u mnogim regionima, pobunjenici su supjeli upasti u tvrđavu Askeran. Kao rezultat vojno-političkih mjera, ADR obnovila je suverena prava na Karabah. Međutim, separatističke pobune i genocidi koje su počinili Armenci, izdavši zemlju u kojoj su živjeli, i okupacija početkom aprila 1920.godine zadali su snažan udarac odbrani sjevernih granica zemlje, i doveli do zbacivanja nezavisne azerbejdžanske države - Nezavisne Republike Azerbejdžan.

Bakykhanov Institut za historiju, ANAS